Πατριωτισμός και Αριστερά – Αντώνης Νταβανέλος

Άρθρο γνώμης - Συμβολή στον Προσυνεδριακό διάλογο της Λαϊκής Ενότητας
 

Πολλοί σύντροφοι αναφέρονται στο σύνθημα του Τσε Γκεβάρα «Πατρίδα ή θάνατος!» (Patria o muerte) για να αναβιώσουν μια κάποια πατριωτική παράδοση μέσα στην Αριστερά. Ξεχνούν όμως να αναρωτηθούν σε ποια πατρίδα αναφερόταν ο Τσε;

Στην Αρ­γε­ντι­νή, όπου γεν­νή­θη­κε; Στην Κούβα, όπου νί­κη­σε; Στη Βο­λι­βία, όπου πέ­θα­νε; Στην Αγκό­λα ή στο Κον­γκό, όπου επί­σης πά­λε­ψε; Ξε­χνούν επί­σης ότι ο Τσε κα­λού­σε όλες αυτές τις «πα­τρί­δες» του όχι ασφα­λώς να στρα­φούν η μία ενα­ντί­ον της άλλης, αλλά να με­τα­τρα­πούν σε «ένα, δύο, τρία… πολλά Βιετ­νάμ», ώστε να γίνει εφι­κτή η αντί­στα­ση στον ιμπε­ρια­λι­σμό. Αυτή η αυ­θε­ντι­κά ρι­ζο­σπα­στι­κή αντί­λη­ψη, που μα­ζι­κο­ποι­ή­θη­κε στα 1960-1970, άλ­λα­ξε βαθιά τη Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή, μια πε­ριο­χή με ισχυ­ρές πα­ρα­δό­σεις του δε­ξιού και «αρι­στε­ρού» εθνι­κι­σμού, ενι­σχύ­ο­ντας τις ιδέες της κοι­νό­τη­τας των συμ­φε­ρό­ντων των λαϊ­κών δυ­νά­με­ων, τις ιδέες της «λα­τι­νο-αμε­ρι­κα­νι­κό­τη­τας»…

Είναι ακρι­βώς το αντί­στρο­φο με το τι έχει συμ­βεί στη Νο­τιο­α­να­το­λι­κή Ευ­ρώ­πη και ιδίως στα Βαλ­κά­νια. Μια πε­ριο­χή με ισχυ­ρό­τα­τες διε­θνι­στι­κές πα­ρα­δό­σεις είτε στο κί­νη­μα (π.χ. Θεσ­σα­λο­νί­κη 1936), είτε στην Αρι­στε­ρά της (από τον Ρήγα μέχρι την Κο­μι­ντέρν), που σή­με­ρα έχει επι­στρέ­ψει στην πα­ρά­νοια του εθνι­κι­σμού. Με την κάθε χώρα έτοι­μη να κόψει το λαιμό του γεί­το­νά της, αν και εφό­σον βρει την ευ­και­ρία. Και βέ­βαια η συν­θή­κη αυτή είναι ιδιαι­τέ­ρως βο­λι­κή για τις ιμπε­ρια­λι­στι­κές σύγ­χρο­νες Με­γά­λες Δυ­νά­μεις, που γνω­ρί­ζουν ότι το «διαί­ρει και βα­σί­λευε» είναι ο ασφα­λέ­στε­ρος δρό­μος για την κυ­ριαρ­χία τους.

Αντί­θε­τα με μια εκ­χυ­δαϊ­σμέ­νη «κοινή λο­γι­κή», ο πα­τριω­τι­σμός όχι μόνο δεν ταυ­τί­ζε­ται με τον αντι-ιμπε­ρια­λι­σμό, αλλά συχνά απο­τε­λεί την πιο βαθιά άρ­νη­σή του. Γι’ αυτή την εξέ­λι­ξη ασφα­λώς ση­μα­ντι­κό ρόλο έπαι­ξαν οι αλ­λα­γές μέσα στο ιδε­ο­λο­γι­κό οπλο­στά­σιο της Αρι­στε­ράς.

Στα­λι­νι­σμός

Η 3η Διε­θνής, στα 4 πρώτα συ­νέ­δριά της, είχε επε­ξερ­γα­στεί ένα σύ­νο­λο ιδεών για τη στρα­τη­γι­κή και την τα­κτι­κή της κο­μου­νι­στι­κής Αρι­στε­ράς, όπου ο διε­θνι­σμός έπαι­ζε θε­με­λιώ­δη ρόλο.

Το πρώτο ρήγμα σ’ αυτή την αντί­λη­ψη ήρθε με την επι­κρά­τη­ση του στα­λι­νι­σμού στην ΕΣΣΔ και την εμπέ­δω­ση της στρα­τη­γι­κής του «σο­σια­λι­σμού σε μία μόνο χώρα». Η πρώτη φα­νε­ρή στρο­φή των Κο­μου­νι­στι­κών Κομ­μά­των προς τον πα­τριω­τι­σμό έγινε κατά τη με­γά­λη «στιγ­μή» της αντί­στα­σης στους Ναζί και στους φα­σί­στες κα­τα­κτη­τές. Σύμ­φω­να με την μπρο­σού­ρα του Δ. Γλη­νού («Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ»), η αντί­στα­ση ήταν εθνι­κός-απε­λευ­θε­ρω­τι­κός αγώ­νας, στον οποίο θα έπαιρ­νε μέρος το σύ­νο­λο του έθνους –συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νης της αστι­κής τάξης– και για να συμ­βεί αυτό χρεια­ζό­ταν πα­τριω­τι­κή πο­λι­τι­κή, όπου τα τα­ξι­κά κα­θή­κο­ντα, ακόμα και τα πο­λι­τι­κά κα­θή­κο­ντα των δη­μο­κρα­τι­κών ανα­τρο­πών στη χώρα, θα έπρε­πε να ανα­στα­λούν για μετά το τέλος του πο­λέ­μου.

Αυτή η πρό­βλε­ψη δεν επι­βε­βαιώ­θη­κε. Η αστι­κή τάξη δεν πήρε μέρος στην αντί­στα­ση. Ένα τμήμα της δρα­πέ­τευ­σε στην Αί­γυ­πτο, ένα τμήμα συ­νερ­γά­στη­κε ανοι­χτά με τους κα­τα­κτη­τές, ενώ ένα άλλο «λού­φα­ξε». Αντί­θε­τα, η δύ­να­μη του ΕΑΜ χτί­στη­κε από τους ερ­γά­τες στις πό­λεις και την φτωχή αγρο­τιά στην ύπαι­θρο που, σε πολ­λές πε­ρι­πτώ­σεις –υπό την προ­στα­σία του ΕΛΑΣ– έβαλε χέρι στη γη των με­γα­λο­γαιο­κτη­μό­νων. Αν, όμως, η πα­τριω­τι­κή πο­λι­τι­κή στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα δεν επι­βε­βαιώ­νε­ται κατά την πε­ρί­ο­δο οι­κο­δό­μη­σης του μα­ζι­κού ΕΑΜ, είναι δε­δο­μέ­νη η ση­μα­σία της στην ύστε­ρη πε­ρί­ο­δο, στην τα­κτι­κή και τη στρα­τη­γι­κή του ΚΚΕ προς την ήττα.

Η ηγε­σία του ΚΚΕ, για να μεί­νει στα πλαί­σια της πα­τριω­τι­κής πο­λι­τι­κής –και της Γιάλ­τας– υπο­χρε­ώ­θη­κε να δώσει μάχη για να αυ­το­πε­ριο­ρι­στεί ο λαός στις πό­λεις και οι αγρό­τες να εγκα­τα­λεί­ψουν την απαλ­λο­τρί­ω­ση της γης στην ύπαι­θρο, δέ­χτη­κε το σχη­μα­τι­σμό της κυ­βέρ­νη­σης Εθνι­κής Ενό­τη­τας, υπέ­γρα­ψε τις συμ­φω­νί­ες στη Γκα­ζέρ­τα και το Λί­βα­νο, πήρε το δρόμο για τα Δε­κεμ­βρια­νά και τη Βάρ­κι­ζα.

Αντί­στοι­χα, τα ΚΚ στη Γαλ­λία και στην Ιτα­λία οδη­γού­σαν τους παρ­τι­ζά­νους στις κυ­βερ­νή­σεις Εθνι­κής Ενό­τη­τας, δί­νο­ντας στους κα­πι­τα­λι­στές και στα κόμ­μα­τά τους το ανα­γκαίο «τάιμ-άουτ» του 1945-1948, ώστε να μπο­ρέ­σουν να ανα­διορ­γα­νω­θούν μετά τη βαθιά κρίση του πο­λέ­μου.

Στον με­τα­πο­λε­μι­κό κόσμο η στρο­φή στον πα­τριω­τι­σμό ενι­σχύ­θη­κε. Η ΕΣΣΔ, έχο­ντας στο με­τα­ξύ δια­λύ­σει την Κο­μι­ντέρν, εξέ­πε­μπε τη στρα­τη­γι­κή της «ει­ρη­νι­κής συ­νύ­παρ­ξης» με­τα­ξύ των δύο αντα­γω­νι­στι­κών συ­στη­μά­των, σπρώ­χνο­ντας τα ΚΚ στην πο­λι­τι­κή του «εθνι­κού δρό­μου» προς το σο­σια­λι­σμό, που θα όφει­λε ταυ­τό­χρο­να να είναι και «δη­μο­κρα­τι­κός δρό­μος» με το κοι­νο­βού­λιο. Είναι η εποχή όπου ο Το­λιά­τι δή­λω­νε «δώ­σα­με στο σο­σια­λι­σμό τα ιτα­λι­κά χρώ­μα­τα» και η ηγε­σία του ΚΚ Γαλ­λί­ας αντα­πα­ντού­σε με τον «σο­σια­λι­σμό τρι­κο­λόρ».

Η από­φα­ση του Κύρ­κου να «συν­δυά­σει» τη γα­λα­νό­λευ­κη με το σφυ­ρο­δρέ­πα­νο στο έμ­βλη­μα του ΚΚΕ εσ. δεν ήταν μια απο­μο­νω­μέ­νη έμπνευ­ση. Ήταν ταυ­τό­χρο­να μια προει­δο­ποί­η­ση ότι η πα­τριω­τι­κή «στρο­φή» είναι κατά βάθος τμήμα μιας επι-στρο­φής στη σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τία.

Σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τία

Στη δια­χεί­ρι­ση των ελ­πί­δων των ερ­γα­ζο­μέ­νων, ει­δι­κά σε πε­ριό­δους μιας κά­ποιας στα­θε­ρό­τη­τας του κα­πι­τα­λι­σμού, η κο­μου­νι­στι­κο­γε­νής Αρι­στε­ρά δεν ήταν και δεν είναι μόνη. Η πα­τριω­τι­κή πο­λι­τι­κή –το σύ­νο­λο των ιδεών περί της ενό­τη­τας συμ­φε­ρό­ντων με­τα­ξύ των αντα­γω­νι­στι­κών κοι­νω­νι­κών δυ­νά­με­ων του ίδιου έθνους-κρά­τους– έδωσε με­γά­λες ευ­και­ρί­ες ανα­γέν­νη­σης στο σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κό ρεύμα. Σε χώρες όπου η σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τία είχε ητ­τη­θεί, όπως η Γαλ­λία, ακόμα και σε χώρες όπου η σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τία δεν είχε ποτέ μα­ζι­κές ρίζες, όπως η Ελ­λά­δα, τα σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κά κόμ­μα­τα αξιο­ποί­η­σαν τις αντι­φά­σεις των ΚΚ και γνώ­ρι­σαν ορ­μη­τι­κή ανά­πτυ­ξη στη δε­κα­ε­τία του ’70.

Στην Ελ­λά­δα, ο Αν­δρέ­ας Πα­παν­δρέ­ου αξιο­ποί­η­σε και με­τέ­πλα­σε τον επι­φα­νεια­κό αντι-ιμπε­ρια­λι­σμό της Με­τα­πο­λί­τευ­σης σε έναν σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κό πα­τριω­τι­σμό, στο «η Ελλάς ανή­κει στους Έλ­λη­νες». Μπό­ρε­σε έτσι να λε­η­λα­τή­σει με­γά­λο τμήμα της εα­μο­γε­νούς πα­ρά­δο­σης, χωρίς σο­βα­ρές δυ­να­τό­τη­τες αντί­στα­σης από το ΚΚΕ και το ΚΚΕ εσ.

Ο πα­σο­κι­κός «πα­τριω­τι­σμός» ήταν κυ­μαι­νό­με­νος. Από την έμ­φα­ση στην αντί­στα­ση στον ιμπε­ρια­λι­σμό της πρώ­ι­μης Με­τα­πο­λί­τευ­σης με­τα­κι­νή­θη­κε στον ελ­λη­νι­κό εθνι­κι­σμό, εν­σω­μα­τώ­νο­ντας στα­δια­κά όλα τα ση­μεία-αιχ­μές του. Από την Κύπρο, στο Αι­γαίο, τη Θράκη, το Μα­κε­δο­νι­κό, ακόμα και τη Βό­ρεια Ήπει­ρο, οι δια­φο­ρές με­τα­ξύ του «πα­τριω­τι­κού» ΠΑΣΟΚ και της πα­ρα­δο­σια­κά σο­βι­νι­στι­κής ακρο­δε­ξιάς έγι­ναν δυσ­διά­κρι­τες. Ένας ση­μα­ντι­κός αριθ­μός στε­λε­χών ενε­πλά­κη στις πιο βα­θιές κρα­τι­κές υπη­ρε­σί­ες, ενώ πε­ρισ­σό­τε­ροι εξα­σφά­λι­σαν το πα­ντε­σπά­νι τους από τα «μαύρα κον­δύ­λια» της προ­πα­γάν­δας και τους πα­χυ­λούς μι­σθούς στα ΜΜΕ, που ήταν πάντα φι­λό­ξε­να ακόμα και για τις πιο επι­θε­τι­κές ανα­λύ­σεις.

Έτσι αμ­βλύν­θη­καν τα ανα­κλα­στι­κά ενός ολό­κλη­ρου κό­σμου. Στις αρχές του 21ου αιώνα φτά­σα­με στο να διεκ­δι­κεί­ται η πα­σο­κι­κή κλη­ρο­νο­μιά στα «εθνι­κά θέ­μα­τα» από την ακρο­δε­ξιά, ενώ το «η Ελλάς ανή­κει στους Έλ­λη­νες» να έχει γίνει σύν­θη­μα της Χρυ­σής Αυγής.

Όλα αυτά ανα­δια­τάσ­σο­νται μέσα στο ξέ­σπα­σμα της κρί­σης του κα­πι­τα­λι­σμού διε­θνώς. Ο πα­ρο­ξυ­σμός των αντα­γω­νι­σμών με­τα­ξύ κρα­τών και κυ­ρί­αρ­χων τά­ξε­ων παίρ­νει ιδιαί­τε­ρα επι­κίν­δυ­νες δια­στά­σεις. Ο πό­λε­μος στην Ανα­το­λή έχει φτά­σει κυ­ριο­λε­κτι­κά στην πόρτα μας, στη Συρία. Ο αντι-ιμπε­ρια­λι­σμός έχει υπο­χω­ρή­σει επι­κίν­δυ­να: το ΝΑΤΟ εγκα­θι­στά αρ­μά­δα στο Αι­γαίο μετά από πρό­σκλη­ση μιας κυ­βέρ­νη­σης της, τάχα, ρι­ζο­σπα­στι­κής Αρι­στε­ράς. Η εθνι­κι­στι­κή επι­θε­τι­κό­τη­τα επα­νέρ­χε­ται στα χέρια των πιο επι­κίν­δυ­νων δυ­νά­με­ων: τα φα­σι­στι­κά και νε­ο­να­ζι­στι­κά κόμ­μα­τα απο­κτούν ξανά επιρ­ροή και δύ­να­μη.

Μέσα σε αυτές τις συν­θή­κες οι ευ­θύ­νες της Αρι­στε­ράς είναι ιστο­ρι­κές. Είναι η πο­λι­τι­κή δύ­να­μη που οφεί­λει να ανοί­ξει δρόμο μέσα στην κρίση, με βάση τα συμ­φέ­ρο­ντα των ερ­γα­ζό­με­νων τά­ξε­ων, σε αντί­θε­ση με τις ηγε­σί­ες των σύγ­χρο­νων Με­γά­λων Δυ­νά­με­ων (των ΗΠΑ και της ΕΕ), απο­κλεί­ο­ντας μεί­ζο­νες κα­τα­στρο­φές όπως η πο­λε­μι­κή αλ­λη­λο­σφα­γή και ανα­βαθ­μί­ζο­ντας κάθε ευ­και­ρία συ­να­δέλ­φω­σης, αλ­λη­λεγ­γύ­ης, ει­ρή­νης και φι­λί­ας με­τα­ξύ των λαών. Ει­δι­κά σε μια πε­ριο­χή όπως τα Βαλ­κά­νια και η Ανα­το­λι­κή Με­σό­γειος που, ας μην ξε­χνά­με, έχει χα­ρα­κτη­ρι­στεί ως η «πυ­ρι­τι­δα­πο­θή­κη» του σύγ­χρο­νου κό­σμου.